بقعه هارونیه

بررسی کوتاه بقعه هارونیه

در حدود ۶۰۰ متری از آرامگاه حکیم فردوسی، قدیمی‌ترین بنای به جا مانده از شهر توس، خانقاه یا مقبره‌ای از سده هشتم هجری، گنبد هارونیه قرار گرفته است. این اثر در  تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ شماره ثبت ۱۷۳و بار دیگر با عنوان آرامگاه امام محمد غزالی در سال ۱۳۸۲ شمارۀ ثبت ۸۹۴۴ آثار ملی ایران را به خود اختصاص داده است.

کاربرد بقعه هارونیه نیز مانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی، هنوز مشخص نیست و در مورد آن گمانه زنی های زیادی وجود دارد.

عوام این بنا را «زندان هارون » مى نامند و برخی بر این باورند در قرن‌های گذشته حکم زندان هارون‌الرشید را ایفا می کرده است.احتمالا به همین دلیل «هارونیه » خوانده مى شود. درصورتی که نه تنها بنا هیچ نمایی از زندان ندارد،بلکه از نظر تاریخی نیز مستنداتی بین بنا و هارون رشید یافت نمی شود. درکنار آن میتوان با توجه به شکل ظاهری معماری آن را به قرن هشتم دوره ایلخانی نیز نسبت داد.

از منظری دیگر بنا تشابه سبکی با معماری رازی در قرن ششم نیز دارد.و همچنین برخی بر قدمت قبل از اسلام بنا اصرار دارند. وعنوان محل عبادت زرتشتیان را به آن می دهند.

با پیدا شدن سفال هاى مربوط به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى در حفاری های سال 54، که جرز بسیار قطور از سنگ و ملات ساروج بی شباهت به پى بناى آتشکده هاى ساسانى نبود.این آثار بدست آمده حکایت از قدمت بیشتری از قرن ششم دارد.

از طرفی ردیف اتاق قسمت شمالی بنا، فرضیه خانقاه بودن در اثر صوفیان و مدرسه‌ای برای طلاب تقویت میکند. بر اساس تاریخ امام محمد غزالی پس از رد کردن تدریس در تظامیه بغداد در طوس ماند و احتمالا تا فرا رسیدن اجلش در همان خانقاه  به تدریس و عبادت شبانه روزی پرداخت.ایشان در جمع مریدان خود در طابران چشم از دنیا بست و به خاک سپرده شد.و در نهایت بعد از مرمت ساختمان، سازمان میراث فرهنگی مقبره یادبود امام محمد غزالی را در قسمت جلویی بنا نصب کرد.

بنا در داخل، طرحی چهارضلعی دارد، به این ترتیب که طول هر یک از اضلاع آن به ۱۱ متر می‌رسد. در اصل این مقبره، بنا سه طبقه‌ای متشکل از سرداب و دو طبقه دیگر است که ورودی سرداب در جنوب شرقی اتاق واقع شده است. ایوان ها طوری تعبیه شده است که حدود 40سانتی متر از سطح زمین فاصله داده شده و با عرض ۳/۷۵ و عمق ۲/۷۵ مترشکل گرفته شده است. در فاصله بین هر ایوان، دو جرز پهن، به همراه راهرویی طبقه همکف را بواسطه پلکان‌های مارپیچی به چهار گوشوار و چهار طاق‌نما طبقه سوم وصل می کند.

طراح این بنای شگفت انگیر با کمترین امکانات و زیورآلات با استفاده از بازی با اعداد و نور در ساخت طاق‌ها و منفذها و قوس‌ها، درکنار کم کردن فشار وارد بر دیوارهای بنا و استحکام بخشی به قدرت تحمل چند قرن، نورپردازی جالب توجهی درداخل بنا ایجاد کرده است. در کنار این اوامر طراح خارق العاده این اثر بی تکرار تاریخ،با بهره گرفتن از تاثیرشگفت انگیز خطای دید،ساختمان را بلندتر از آنچه در حقیقت هست نشان میدهد. و میتوان اذعان داشت حتی در زیباترین و پرزیورترین بناهای تاریخی تا این اندازه قابل رویت نیست.